Pergel

Hasan Zeki Diril / Öğretim Görevlisi

13.04.2022 - 14:38 Yayınlanma

23.05.2024 - 14:17 Güncelleme

Pergeli Apollonius (d. MÖ 262 Perge - MÖ 190, İskenderiye), Yunan matematikçisidir.

Zamanında çok bilinmeyen, fakat 1600 yıllarında değeri anlaşılan Yunan matematikçilerinden biri Pergeli Apollonius'tur. Eski devirlerin en büyük matematikçilerinden biridir. MÖ 267 veya 262 yıllarında, Pamfiye denilen Teke sancağının Perge kentinde dünyaya gelmiştir. Antalya şehir merkezinin 17 km. doğusundaki, Aksu sınırları içinde yer alan Perge, sadece bölgenin değil, tüm Anadolu'nun en düzenli Roma dönemi kentlerinden biridir. Mimarisi yanında mermer heykeltıraşlığıyla da ünlüdür. 1946 yılından beri İstanbul Üniversitesince yürütülen kazılar sonucu şehir merkezinin önemli anıtsal yapıları gün ışığına çıkarılmış, ele geçen heykel buluntuları sayesinde Antalya Müzesi dünyanın en zengin Roma Dönemi heykel müzelerinden birisi olma özelliğini kazanmıştır.

****

Pergeli Apollonius Mısır'ın İskenderiye kentine giderek, Öklid'ten sonra gelen matematikçilerden dersler alarak kendini yetiştirmiştir. Çarpmaya ait birçok buluşu vardır. Tümü geometriye ait olan yedi sekiz kitabı vardır. Konklere ait buluşları onu şöhretin zirvesine çıkarmıştır. Birçok eserinin kaybolmasına karşın, bazı yapıtları Pappus tarafından yeniden ortaya çıkarılmıştır.

***

Öklid geometrisini benimseyerek onu daha ileri düzeylere götürmüştür. Teorik ve sentetik geometrici olarak, 19. yüzyıldaki Steiner'e kadar Apollonius'un bir eşine daha rastlanamaz.Konikler adı altında bugün bildiğimiz elips, çember, hiperbol ve parabol kesişimlerine ait problemlerin birçoğu Apollonius tarafından bulunmuştur. Konikler her ne kadar Apollonius'tan 150 yıl kadar önce üzerinde çalışılmışsa da, Apollonius kendisinden önceki çalışmaları ve kendi öz buluşlarını sekiz kitapta toplamıştır. Bunların çoğu onun çalışmaları ile ilerlemiştir. Yedi tane de yeni araştırması vardır. Bu araştırmaların bazıları Arapça'dan çevirmedir. Yine, analitik geometri özelliklerinin hemen hemen tümünü Apollonius'a borçluyuz.

****

Dairesel tabanlı ve tepesinin her iki tarafından sonsuza kadar uzatılmış bir koni bir düzlemle kesilirse, düzlemle koni yüzeyinin kesişimi olan eğri, doğru, çember, hiperbol, elips veya parabol olacağını ilk kez Apollonius göstermiştir. Merminin yörünge denkleminin bir parabol olacağı yine Apollonius tarafından bulunmuştur. Ayrıca, astronomide önemli buluşları vardır. Konikler adı altında bugün bildiğimiz 'dairesel tabanlı ve tepesinin her iki tarafından sonsuza kadar uzatılmış bir koninin bir düzlemle kesilmesi durumunda, eğri, doğru, çember, hiperbol, elips veya parabol elde edileceğini' ilk kez Apollonius göstermiştir.

****

Elips, hiperbol ve parabol, Eflatun tarafından mekanik eğriler olarak adlandırılmıştır. Bu eğriler, yalnız cetvel ve pergel yardımıyla çizilemezler. Buna karşın, pergel ve cetvel yardımıyla, bu eğrilerin istenilen sayıda noktalarını elde edebiliriz. Pergel ve cetvel yardımıyla üç çembere teğet çizme, Apollonius problemi olarak bilinir.

Apollonius, konikler hakkında içinde 487 teorem barındıran sekiz cilt kitap yazmıştır. Adı 'Konik Kesitler' olan bu kitabın son cildi ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. İlk dört cildin Yunancası mevcuttur, sonraki üç cildin ise sadece Arapça çevirileri günümüze kadar ulaşmıştır.

****

Yay ve çember çizmeye yarayan bir alet olan pergel, Divan şiirinde bu kullanıma uygun olarak değişik alanlarda şairlerin hayal dünyasında yer almaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir: Pergel, özellikle felekle ilgili kullanımda, dikkat çekici boyutta bulunmaktadır. Divan şiirinde sıkça geçen felek ile genelde kastedilen gökyüzüdür. Dünya kâinatın merkezidir. Dokuz kat felek de soğan zarı gibi dünyayı çevrelemektedir. İşte bu aşamada pergel felek ilişkisi ortaya çıkmaktadır. Çünkü daireler çizmeye yarayan pergel, burada felek pergeli olarak görülmektedir. Harflerin altında veya üstünde bulunan nokta, tasavvufi düşüncede hakiki birlik olarak tanımlanmaktadır. Bu haliyle varlığın, çokluğun aslı olarak düşünülmektedir. Pergelin noktası ise bazen gönül, bazen de Kâbe olmaktadır. Nokta söz konusu olduğunda sevgilinin güzellik unsurlarından ağız ve ben de bu konunun içinde yer almaktadır. Aynı zamanda Divan şairi Pergelin sabit ayağı gibi bir sevgili bulamamaktan yakınmaktadır. Dünya nasıl ki kâinatın merkezi ise pergelin merkezinden yola çıkılarak, şairlerin kaynağı olan İstanbul, merkez olarak gösterilmektedir. Sevgilinin bulunduğu yer, âşıklar için çok önemlidir. Âşık pergel gibi sevgilinin mahallesini dolanıp durmaktadır. Bülbülün gagasının ya da âşığın boyunun pergele benzetildiği beyitlerle, Divan şiirinde az da olsa karşılaşılmaktadır. Pergel, gerçek kullanımına uygun olarak süsleme sanatına ait örneklerle de divan şiirinde bulunmaktadır.

13 Nisan 2022

YARARLANILAN KAYNAKLAR